Het gure weer van de afgelopen dagen en weken maakt dat ik iets vrij uniek doe: ik sla een boek open om te lezen. Op een al even gure dag ruim twee jaar geleden, was ik op de Antwerpse boekenbeurs waar ik een aantal boeken heb gekocht, waaronder één roman. Op wat wellicht de grootste stand was van de boekenbeurs waren er tientallen boeken gestapeld om een nieuwe eigenaar te vinden. Het was duidelijk dat Wil het zelfuitgeroepen kroonjuweel was van deze boekenparade in 2017.
Blokletters
Ruim een jaar geleden bezocht ik kazerne Dossin in Mechelen. Tegenwoordig is dit een museum, maar 75 jaar geleden was dit de startplek voor een letterlijke dodentocht richting Auschwitz voor veel joden. Deze plek is dus ingericht om de herinnering van deze zwarte smet van de mensenziel levendig te houden. Kazerne Dossin is met veel gevoel voor sereniteit ingericht om het onderwerp van jodenvervolgingen uit te beelden. Een belangrijk deel van het museum is gewijd aan hoe het zover ooit is kunnen komen en daar valt vooral de Duitse propaganda op met zijn kenmerkende blokletters. Dezelfde blokletters vind je terug op de kaft van Wil .
Auteur Jeroen Olyslaegers is geboren en getogen in het Antwerpse en heeft via famliliebanden zelf ervaring met het onderwerp van collaboratie in het bezette Antwerpen van de jaren veertig van vorige eeuw. Olyslaegers put uit deze ervaring om een boek te schrijven dat poogt om meer te zijn dan de zoveelste roman in oorlogstijd. Het zet voornamelijk de dualiteit van een stad onder repressief bewind in de verf en de uitwassen die onder de noemer van normvervaging hun dogma's kunnen uitdragen én botvieren.
Angelo en Wilfried
Wil vertelt het verhaal van Wilfried Wils, een antipathiek figuur die een brief schrijft naar zijn achterkleinzoon in 1993. Deze brief is opgesteld als een biografie die vooral put uit Wilfried's ervaring als hulpagent in de jaren veertig. Wilfried wil eigenlijk Wilfried niet zijn en roept daarom een alter ego in het leven: Angelo. Angelo is een vrijbuiter en bohémien die enkel gedichten wil schrijven zodat de wereld zijn miskende pennenvruchten kan lezen. Wilfried daarentegen is een realist, opportunist en smeerlap. Hij wil vooral overleven in deze moeilijke tijden. Het is dit dualisme dat in verschillende lagen terugkomt in Wil en ook de rode draad vormt van het boek.
Dit boek vergt veel achting en aandacht. Achting omdat het met een idioom taalgebruik is geschreven dat Hugo Claus waardig is. Aandacht omdat Wil is opgebouwd uit een gelaagdheid waar de structuur een beroep doet op bruuske overgangen tussen verschillende tijdperken, situaties en dialogen, soms op een enkele pagina. Deze bombastische beeldspraak is ongewild ook een vorm van het dualistische karakter van dit boek: enerzijds is het een bloemlezing van creatieve schrijfsels die indruk maken op de lezer, anderzijds een braindump van sleutelwoorden waar onnavolgbare zinnen van zijn gemaakt.
Ook de structuur is ogenschijnlijk chaotisch met transities die bruusk overgaan in andere dialogen of situaties. Toch slaagt Olyslaegers erin om een coherent verhaal te vertellen met een gelaagdheid die oplettendheid vraagt, maar helaas wel wordt bemoeilijk door de dichterlijke vrijheid van Angelo die hij op zijn eigen boek heeft toegepast. Ik weet niet wat 'heirkracht' betekent, en nee, ik heb het ook niet opgezocht.
Hoe, niet waarom
Het boek doet uitschijnen dat Wilfried een speelbal is van twee kampen. Door de aanwezigheid van de diamantsector in 't Stad zijn er veel joden en antisemitisme viert hoogtij in tijden waar Vlaamse ontvoogding en nationalisme een duwtje in de rug krijgen door de aanwezigheid van Duitsers met nationaal-socialistisch signatuur. Zijn voormalige privé-leraar Frans Nijdig Baardje is in deze kringen actief en Wilfried gaat gedwee mee in zijn kringen en activiteiten die draaien rond het opsporen van joden en de verzetslieden die hen verbergen. Anderzijds ontmoet Wilfried in het politiekorps iemand die helpt bij het verbergen van joden en ook hier wordt Wilfried meegezogen in deze kringen en activiteiten. Angelo dicht hem al snel het predikaat van tweezak toe.
De echte kracht van het boek schuilt erin hoe Olyslaegers op een feilloze manier de zeitgeist, ambigue moraliteit en ongemakkelijke sequenties weet neer te zetten. Je leest en voelt het niet alleen, je beleeft het ook. Opportunist, realist en smeerlap Wilfried is een mens van vlees en bloed die in moeilijke tijden moeilijke keuzes moet maken. Als lezer moeten we zelf besluiten of Wilfried willens nillens meewerkt aan jodenvervolgingen en de bescherming ervan. Wil illustreert op een beklemmende en natuurgetrouwe manier hoe Wilfried in deze situatie is beland, nooit waarom. Olylaegers vermijdt bewust een belerende toon gestoeld op een naoorlogs waardeoordeel. Het moraal van het boek is de afwezigheid van een moraal. "Het kan u of ik zijn," omschrijft Olyslaegers op treffende wijze het levenspad van Wilfried tijdens de oorlog.
Kenmerk van elk goed boek
Wil is geen gemakkelijk boek en doet voornamelijk in het begin een beroep op het geduld van de lezer. De soms geforceerde beeldspraak nodigt niet uit tot vlot lezen en het is geen uitzondering dat één zin, soms inclusief meerdere bijzinnen, over negen royale regels wordt verspreid. Nee, die van Nederlands zou een hartverzakking krijgen, mocht ik vroeger dergelijke epistels hebben geschreven. Gelukkig is dit slechts een façade. Schijn omdat het boek zoveel meer is dan deze zweverige zinsconstructies, maar ook omdat het de muur is waar de rest van de bouw van het boek op steunt.
Dit epos is op zijn sterkst wanneer de auteur zijn karakteristieke zinnebeeld laat varen en zich overgeeft aan zakelijkere proza die op voortreffelijke wijze de lezer dialogen en monologen laat beleven. Het eerste stuk van het boek sluit af met misschien wel het meest beklijvende stuk van het boek waar Wilfried wordt ingeschakeld om joden mee op te pakken. Alles klopt hier. Boenk erop om Olyslagers zelf te citeren. Hoewel de beeldspraak terugkomt van nooit weggeweest, is de vaart van Wil gezet en dwingt het de lezer om verder te lezen. Een kenmerk van elk goed boek.
Meerdere thema's
Hoewel het oorlogsthema overduidelijk de teneur van het boek zet, breit Olyslagers ook naadloos andere thema's in Wil. Zo krijgen de ontmoetingen met zijn toekomstige eega Yvette op regelmatige basis een podium en worden erotische scènes zeker niet geschuwd. Het verandert nooit in Fifty Shades of Grey, maar het wordt soms behoorlijk expliciet en de erotiek wordt bovendien verder opgeleukt door de soms wat platvoerse volkstaal die Olyslagers hiervoor hanteert. Het boek kent ook een melancholische toets wanneer het tijdsperspectief overschakelt naar 1993 wanneer een oude Wilfried nog enkel zijn verpleegster Nicole heeft als steun en toeverlaat.
Een ander ongemakkelijk thema is de zelfmoord van zijn kleindochter Hilde dat eerst terloops wordt vermeld, maar op het einde van het boek een bijzonder donkere tint krijgt. Ook hier wordt geen moraal geveld, geen waardeoordeel verwacht en geeft de lezer zelf invulling aan wat er precies gebeurd is. Maar de oplettende lezer leert wel dat Wilfried realist, opportunist maar hier vooral ook smeerlap is.
Besluit
Wil weet op een overtuigende en beklemmende wijze een verhaal te brengen in een overbevolkt genre. De stijl is soms hoogdravend en vergt aandacht om de pseudo-chaotische structuur te volgen. Dat kost moeite, misschien soms te, maar dat vertaalt zich wel naar een lonende leeservaring waar de weg van het dualisme wordt bewandeld dat het hoe van het raison d'être viert in moreel ambigue tijden.
De echte kracht van het boek schuilt erin hoe Olyslaegers op een feilloze manier de zeitgeist, ambigue moraliteit en ongemakkelijke sequenties weet neer te zetten. Je leest en voelt het niet alleen, je beleeft het ook. Opportunist, realist en smeerlap Wilfried is een mens van vlees en bloed die in moeilijke tijden moeilijke keuzes moet maken. Als lezer moeten we zelf besluiten of Wilfried willens nillens meewerkt aan jodenvervolgingen en de bescherming ervan. Wil illustreert op een beklemmende en natuurgetrouwe manier hoe Wilfried in deze situatie is beland, nooit waarom. Olylaegers vermijdt bewust een belerende toon gestoeld op een naoorlogs waardeoordeel. Het moraal van het boek is de afwezigheid van een moraal. "Het kan u of ik zijn," omschrijft Olyslaegers op treffende wijze het levenspad van Wilfried tijdens de oorlog.
Kenmerk van elk goed boek
Wil is geen gemakkelijk boek en doet voornamelijk in het begin een beroep op het geduld van de lezer. De soms geforceerde beeldspraak nodigt niet uit tot vlot lezen en het is geen uitzondering dat één zin, soms inclusief meerdere bijzinnen, over negen royale regels wordt verspreid. Nee, die van Nederlands zou een hartverzakking krijgen, mocht ik vroeger dergelijke epistels hebben geschreven. Gelukkig is dit slechts een façade. Schijn omdat het boek zoveel meer is dan deze zweverige zinsconstructies, maar ook omdat het de muur is waar de rest van de bouw van het boek op steunt.
Dit epos is op zijn sterkst wanneer de auteur zijn karakteristieke zinnebeeld laat varen en zich overgeeft aan zakelijkere proza die op voortreffelijke wijze de lezer dialogen en monologen laat beleven. Het eerste stuk van het boek sluit af met misschien wel het meest beklijvende stuk van het boek waar Wilfried wordt ingeschakeld om joden mee op te pakken. Alles klopt hier. Boenk erop om Olyslagers zelf te citeren. Hoewel de beeldspraak terugkomt van nooit weggeweest, is de vaart van Wil gezet en dwingt het de lezer om verder te lezen. Een kenmerk van elk goed boek.
Meerdere thema's
Hoewel het oorlogsthema overduidelijk de teneur van het boek zet, breit Olyslagers ook naadloos andere thema's in Wil. Zo krijgen de ontmoetingen met zijn toekomstige eega Yvette op regelmatige basis een podium en worden erotische scènes zeker niet geschuwd. Het verandert nooit in Fifty Shades of Grey, maar het wordt soms behoorlijk expliciet en de erotiek wordt bovendien verder opgeleukt door de soms wat platvoerse volkstaal die Olyslagers hiervoor hanteert. Het boek kent ook een melancholische toets wanneer het tijdsperspectief overschakelt naar 1993 wanneer een oude Wilfried nog enkel zijn verpleegster Nicole heeft als steun en toeverlaat.
Een ander ongemakkelijk thema is de zelfmoord van zijn kleindochter Hilde dat eerst terloops wordt vermeld, maar op het einde van het boek een bijzonder donkere tint krijgt. Ook hier wordt geen moraal geveld, geen waardeoordeel verwacht en geeft de lezer zelf invulling aan wat er precies gebeurd is. Maar de oplettende lezer leert wel dat Wilfried realist, opportunist maar hier vooral ook smeerlap is.
Besluit
Wil weet op een overtuigende en beklemmende wijze een verhaal te brengen in een overbevolkt genre. De stijl is soms hoogdravend en vergt aandacht om de pseudo-chaotische structuur te volgen. Dat kost moeite, misschien soms te, maar dat vertaalt zich wel naar een lonende leeservaring waar de weg van het dualisme wordt bewandeld dat het hoe van het raison d'être viert in moreel ambigue tijden.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten